در برابر اشتباهات نوجوانمان چگونه برخورد کنیم؟
زمان هایی پیش می آید که نوجوان ما خطایی مرتکب شده است و یا در حال ارتکاب آن است. چنین وضعیتی برای هر کسی که نام پدر و مادر را یدک می کشد، پیش خواهد آمد زیرا هیچ نوجوانی از خطا و اشتباه پاک نیست. در این میان سوالی که برای والدین پیش می آید این است که با نوجوان خطا کار خود چگونه برخورد کنیم؟ چه واکنش و رفتاری داشته باشیم؟
این سوالات اگرچه خیلی مهم هستند، ولی هیچ وقت نمی توان پاسخ معین و مشخصی به آن داد. مسلم است که یک نوجوان به اقتضای سن و سال خود و محیط و جامعه ای که در آن زندگی می کند، خطا و اشتباهاتی خواهد داشت. صرف قبول این مطلب که نوجوان طبیعی، یک نوجوان خطاکار است، نگرش ذهنی ما را نسبت به مسئله اشتباهات و خطاهای نوجوانان بسیار گسترده و باز می کند و ما را در کنترل خشم و رفتار منطقی نسبت به این اشتباهات یاری می کند.
زمانی که نوجوان در قبال انجام یک رفتار ناپسند، واکنش ها را نگاه می کند، چه بسا در خلوت به خود می گوید: عجب اشتباهی؛ دیگر این اشتباه را مرتکب نخواهم شد. مشخص است که در چنین حالتی نوجوان به یک تجربه گرانبها دست یافته است که در هیچ توصیه و اندرز نامه ای نمی توان آنرا یافت.
منظور از پذیرفتن احتمال خطا در نوجوانان، چشم بستن بر خطاها نیست. هرگز نمی خواهیم یک پدر یا مادر با دیدن حتی خطایی کوچک از نوجوانش بگوید: »اشکالی ندارد، طبیعی است که نوجوان خطا کار باشد.«. چنین موضعی هیچگاه درست نیست . بلکه منظورمان این است که اگر از نوجونتان خطایی مشاهده کردید، فکر نکنید که او فردی غیر عادی و متفاوت است و غافلگیر و شوکه نشوید و خود را نبازید. احساس نکنید که گناهکار هستید و در تربیت او کم گذاشته اید ضمن اینکه هیچ عمدی در انجام این خطاها وجود ندارد و حتی اجتناب از برخی از اشتباهات، تقریبا ناممکن است. بسیاری از خطا های نوجوانان توجیهات علمی دارد و هدف از آگاهی بخشی این است که والدین بتوانند هنر تربیتی و آموزشی خود را در همین اشتباهات به نمایش بگذارند.
دلایل خطا کاری نوجوانمان را بشناسیم
بهتر است اول به دلایلی اشاره کنیم که باعث بروز خطا در نوجوانان می شود تا با آشنایی بهتری با مسئله خطاکاری نوجوانان برخورد کنیم.
اول) نوجوان برای اولین بار به دنیای اجتماعی می گذارد و با مناسبات و ارتباطات آن آشنا می شود و به الطبع شرایط حاکم بر نظام اجتماعی خیلی پیچیده تر از چهار دیواری خانه است و در عین حال نوجوان هنوز بطور کامل مهارت های اجتماعی را فرا نگرفته است
دوم) نوجوانمان نو اندیش، بکر و جستجوگر است. او دنبال تکرارها، سنت ها و تقلیدها نیست، بلکه در پی نوآوری و تازگی هاست.
سوم) نوجوان دوست دارد هنجار شکنی کند و از آن طریق متفاوت و متمایز بودن خود را اعلام کند.
پشت کردن به هنجارهای موجود نه به معنی لاابالی گری و بی قیدی بلکه نشانه جستجوی افق های تازه و ارزش و الگوهای رفتاری جدید است. چنین جستجویی بسیار ارزشمند و تحسین بر انگیز است.
رفتارها، مد، آرایش، اصطلاحات کلامی، دیالوگ های خاص و ارتبطات و مناسبات و سبک زندگ نو، همه نتیجه خصلت جستجوگری نوجوان در حوزه زندگی اجتماعی است. البته می دانیم که چنین جستجویی نه فقط خطا، بلکه می تواند خطرناک هم باشد.
چهارم) نوجوان در پی یک هویت مسقل و شخصیتی منحصر بفرد است. مسلما دستیابی به مبانی چنین هویتی، به اندکی آزمایش و خطا نیاز دارد. نوجوان الگوها و مدل هایی برای خود دست و پا خواهد کرد و مدتی در قالب آنها فرو می رود و سپس آنرا کنار می گذارد و قالب جدیدی را آزمایش می کند. آنقدر اینکار را تکرار می کند تا در نهایت هویت مورد علاقه اش را پیدا کند.
چنین فرایندی سهل و ساده نیست و می تواند تنش زا و اضطراب آفرین باشد ولی نوجوان همه را به جان می خرد. او هویتی فرمایشی و دیکته شده را نمی پسندد. او خود را باید بیازماید و هر آزمایشی می تواند خطایی در پی داشته باشد.
پنجم) نوجوان به دلیل حضور در محیط های اجتماعی، به طور طبیعی به مواجهه با پدیدها و مولفه های نظام اجتماعی خواهد پرداخت. پدیده هایی که تا قبل از این جملاتی از انها را شنیده است و یا در فیلم و ها و سریال با آن آشنا شده است.
احقاق حق، جنس مخالف، دروغ، تظاهر، صداقت، پول، ریا، قدرت، فاصله طبقاتی، محرومیت، رقابت، وفاداری، سخنن چینی، رازداری،ظلم و دیگر پدیده های اجتماعی را شخصا تجربه خواهد کرد. او در قبال این موضوعات موضع گیری های متنوعی خواهد داشت. آنها را لمس و مشاهده خواهد کرد. واکنش های عاطفی متناسب با هر کدام از آنها را برای اولین بار حس خواهد کرد و حافظه حسی اش بارور خواهد شد.
حس انتقام، گذشت، وفاداری، کینه، ناکامی و ... را تجربه خواهد کرد. درجه عقلانی یا عاطفی بودنش به تدریج پدیدار می شود. طعم تناقض ها و تعارض ها را خواهد چشید و درگیر حل و فصل معادلاتی چند مجهولی به اسم ، تعارض های روانی، خواهد شد. معادله ای که بعدها خواهد فهمید هیچ راهی برای حذف آنها وجود ندارد و از این رو مدارا و سازگاری را بهترین گزینه می یابد.
در چنبره مناسباتی چنین پیچیده، مگر می شود خطا نکرد؟ آیا می توان همچون رشد یافته ترین انسانها، سنجیده و فرهیخته موضع گرفت و کوچکترین اشتباهی نداشت؟ محال است.
ششم) نوجوان در برابر تفاوت های نمی تواند، خنثی بماند. تفاوت خانواده با جامعه، جامعه با مدرسه، مدرسه با خانواده، جامعه با جوامع دیگر و ...
نوجوان در برابر این تفاوت ها به فکر فرو می رود، درباره مزیت های هر کدام از آنها، تفکر می کند، الگوهای رفتاری افراد مختلف را ارزیابی و ارزش گذاری می کند و سپس واکنش نشان می دهد. واکنشی بی پروا، بدون گزینش و ملاحظه و سانسور، کاملا صریح و بی پرده.
واکنش های نوجوان واکنش هایی خام و ناپخته است که بوی عصبیت و بلا تکلیفی به مشمام می رسد. فراموش نکرده ایم که او فقط یک نوجوان است. او هنوز ارکان منطق و استدلال و تصمیم گیری را نمی شناسد و بعضا هیچ فیلتری در اعمالش ندارد. خط کشی ها و خطوط قرمز جامعه برایش کسل کننده است.
نوجوان ما هنوز در موقعیت ها و شرایط مختلف قرار نگرفته است و باید ها و نباید ها را خوب نمی شناسد به وابستگی ها ودلبستگی ها اشراف ندارد، حتی عاطفه اش به خوبی شکل نگرفته است. به همین دلایل است که وقتی می گوییم نوجوان خطا کار، سخنی گزاف یا از روی توجیه رفتارهای او نیست. خلاصه بگویم: او بد نیست، بلد نیست.
ما باید به عنوان والدینی آگاه، به جای سعی در حذف این خطاها، به مدیریت و آموزش موثر بپردازیم ولی چگونه؟
در برابر اشتباهات نوجوانمان چگونه واکنش نشان دهیم؟
- خطاها را بزرگنمایی نکنید: آینه باشید، نه ذربین. بزرگ یا کوچک کردن خطا، اشتباه است. نوجوان شما باید اندازه واقعی خطایی که مرتکب شده است را درک کند تا بداند برای رفع کدام خطاها باید جدیت بیشتری به خرج دهد.
- دشمن او نباشید: هنگام اشتباه در برابرش قرار نگیرید. خطا کاری جزئی از وجود نوجوان است. به او راه بهتر و روش صحیح تر را بیاموزید. یاورش باشید، اجازاه دهید بداند هر کجا به مشکلی برخورد، می تواند از شما راهنمایی بگیرد و به تدریج اشتباهات خود را بر طرف کند. طوری برخودر نکنید که احساس بیچارگی کند گویی همه چیز تمام شده و است دنیا به آخر رسیده در حالی که نوجوان باید شما را پشیبان و مرهم اشتباهاتش بداند و به شما دلگرم باشد. برخی والدین در این مواقع طوری رفتار می کنند که گویی منتظر فرصتی بوده اند تا به اصطلاح حال نوجوانشان را بگیرند.
- نا محسوس راهنمایی کنید: در پاره ای از خطاها، لازم است که حتی مسئله را مطرح نکنید و آنرا مسکوت بگذارید به ویژه اگر اشتباه نوجوان سهوی و از روی بی تجربگی بوده باشد و موضوع مورد خطا می تواند شخصیتش را پیش شما جریحه دار کند. در این مواقع می توانید نکاتی که لازم است نوجوانتان بدان آگاه باشد را در فرصتی غیر از موقعیت خطا، در گفتگو های محاوری از طریق بیان داستان یا واقعه ای به او بیاموزید. با این عمل هم برای پیشگری از اشتباهات بعدی راهکارهایی بدست آورده است و هم شخصیتش پیش شما حفظ شده است.
- تمام خطاها قابل بخشش نیست: هرچند مدارا و سازش را توصیه کرده ایم اما نه به این معنا که رفتارهای انفعالی به خود بگیریم و جایگاه تربیتی خود را فراموش کنیم. اگر نوجوان خطایی انجام داده است که از لحاظ عقلی و منطقی قابل گذشت نیست، تحت هر شرایطی باید مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار بگیرد و محدودیت ها تنبه متناسب اعمال شود. ضمنا خطا غیر قابل گذشت نباید شامل مرور زمان شود و یا در لابه لای روابط عاطفی گم شود. نوجوان حتما باید واکنش های ممنوعه را بشناسد و خوب توجیه شود که در صورت ارتکاب به این اشتباه با چه محرومیت هایی مواجه خواهد شد. دقیقا رفتاری که داور فوتبال در قبال خطا بازیکنان اعمال می کند.
- برخی خطاها عرفی هستند: در اصل چنین مواردی را خطا نمی شود نامید. سبک پوشش یا آرایش، تمایل به شرکت در برخی میهمانی ها، زیوآلات غیر عادی و ... . چنین مواردی از دید جامعه پسندیده نیست ولی بعضا هیچ دلیل قانع کننده و توجیه عقل پسندی برای استفاده نکردن از آنها نیز در اختیار نیست. بهترین برخورد در چنین مواردی، گفتگو و مداراست. نباید بلافاصله شخصیت او را به خاطر موارد فوق زیر سوال ببرید. عینک نوجوانتان را به چشم بزنید و بدون تحقیر یا سعی در قضاوت منفی، از او در مورد حسی که از اینکار می گیرد سوال کنید. اجازه دهید افکارش را با شما در میان بگذارد تا هم احساس کند درک می شود و هم اینکه از دلیل رفتارهایش اگاه می شوید و بهتر می توانید عقده ها و راهکارهای ارتقا سطح فکری اش را بیابید و در همان راستا اقدام کنید.
به عنوان پدر و مادر باید بدانید که نوجوان گرایش عجیبی نسبت به هنجار شکنی دارد. ذهن او تازه و بکر است و سعی می کند محصولات و افکار جدیدتری در خاک فکری اش بکارد و برای همین آداب و سنن، تشریفات، مقررات و ... اهمیت چندانی برای او ندارد مگر اینکه با کسب تجربه به یکسری از اصول گذشته بازگردد.
- خطاهایی که بوی خیانت می دهد: مثل فرار از خانه، مصرف مواد مخدر، ارتباطات کاملا غیر اخلاقی، سو استفاده از اعتماد خانواده و .... در چنین وضعتی پس از کسب اطلاعات کافی و کامل ( تاکید می کنم: پس از کسب اطالعات کافی) جلسه ای ترتیب دهید و شرایطی را ایجاد کنید که نوجوان بتواند از خود دفاع کند. در صورت مسجل شدن اشتباهش، او باید از خانواده عذر خواهی کند و برای عدم تکرار اشتباهش، قوانین لازم یادآوری شود. و در مورد دلیل این خیانت و مباحث مرتبط با پیشگیری از اراتکاب مجدد به این رفتار، بحث و نتیجه گیری جدی صورت بگیرد.
شاید این سوال برای شما مطرح شود که با توجه به شرایط و مختصات مرحله نوجوانی، اصلا چه چیز خطا محسوب می شود؟ واقعیت این است که پاسخی روشن و معین برای این سوال وجدو ندارد. از سوی دیگر این را می دانیم که برای قضاوت و داوری در خصوص رفتارهای نوجوان یا هر عضو دیگر خانواده، حتما باید ملاک روشنی وجود داشته باشد و گرنه مدیر یا سرپرست خانواده در ارازیابی رفتار اعضا دچار تردید و تبعیض می شود. بنابراین مهم ترین ملاک و مقیاس در برخورد با خطاهای نوجوان، » اصول و چارچوب های خانواده« است.
بحث اصول شاید اساسی ترین مقوله در حوزه تربیت باشد. اگر فرض کنیم در هر خانواده ای اصول و نظامی از ارزش ها و باید و ها و نباید ها حاکم است انگاه تبعیت و احترام و یا تمرد و بی احترامی به کلیت این ارزش ها، بهترین ملاک برای ارزیابی و قضاوت پیرامون رفتار اعضا خانواده است.
در اتمام این بحث می خواهم تاکید کنم که هیچ خطایی، پایان راه نیست. بشر خطا کار است و نوجوانان خطا کارتر. واکنشی نشان دهید که نوجوان درسی از اشتباهش بگیرد و رفتار خود را بهبود بدهد.
مقالات مرتبط:
10 قانون اساسی هر خانواده در فرزندپروری نوجوان
اقتباس: کتاب رازهای نوجوان من/ عباس خوش خبر
گردآوری و اضافات: سعید مقصودی خسروشاهی
